مواجهه با تشخیص کیست درموئید تخمدان یا تراتوم بالغ سیستیک می‌تواند برای بسیاری از خانم‌ها بسیار نگران‌کننده باشد. این کیست‌ها که نوع خاصی از تومورهای سلول زایای خوش‌خیم هستند، به دلیل محتویات غیرعادی‌شان (مانند مو، دندان، استخوان یا چربی) شناخته می‌شوند. اولین سوالی که در ذهن بیمار شکل می‌گیرد این است که آیا کیست درموئید تخمدان خطرناک است و آیا این ضایعه می‌تواند به سرطان تبدیل شود؟ خوشبختانه در اکثریت قریب به اتفاق موارد، کیست‌های درموئید خوش‌خیم هستند، اما به دلیل ماهیت آن‌ها و پتانسیل ایجاد عوارض حاد، نیاز به پیگیری و در بسیاری از موارد، برداشتن جراحی دارند.
در این مقاله جامع، ما به طور مفصل به ساختار کیست درموئید، علل و علائم آن، خطرات کیست درموئید تخمدان (به ویژه پیچیدگی‌های حاد مانند پیچ‌خوردگی و پارگی) و روش‌های تشخیص و درمان جراحی آن می‌پردازیم. ما همچنین به این سوال حیاتی پاسخ خواهیم داد که احتمال ارتباط کیست درموئید تخمدان و سرطان چقدر است.
کیست درموئید چیست؟ ماهیت خوش‌خیم توده‌های سلول زایا
کیست درموئید که با نام علمی تراتوم بالغ سیستیک (Mature Cystic Teratoma) شناخته می‌شود، یکی از شایع‌ترین انواع تومورهای سلول زایای تخمدان است.
الف. ساختار و محتوای عجیب کیست درموئید
تفاوت کلیدی کیست درموئید با سایر کیست‌های تخمدان، محتوای آن است که از بافت‌های مختلف بدن تشکیل شده است.
- کیست درموئید از سلول‌های زایای تخمدان منشأ می‌گیرد و می‌تواند حاوی بافت‌هایی باشد که به طور معمول در این مکان وجود ندارند. این بافت‌ها شامل چربی (مایع سبوم)، مو، دندان، استخوان و حتی بافت‌های تیروئید یا مغزی هستند. دلیل این تنوع بافتی این است که سلول‌های زایا پتانسیل تشکیل هر سه لایه جنینی (اکتودرم، مزودرم و آندودرم) را دارند.
- کیست درموئید تخمدان و سرطان: مهم‌ترین نکته این است که واژه “بالغ” (Mature) در نام علمی آن (تراتوم بالغ) به این معناست که سلول‌های سازنده آن کاملاً تمایز یافته‌اند و بیش از ۹۹٪ از کیست‌های درموئید خوش‌خیم هستند. احتمال تبدیل شدن یک درموئید بالغ به سرطان (تراتوم بدخیم) بسیار پایین و کمتر از ۱٪ است و اغلب تنها در افراد مسن‌تر مشاهده می‌شود. بنابراین، کیست درموئید تخمدان و سرطان در اکثریت مواقع ارتباط مستقیمی با هم ندارند.
ب. شیوع و سن درگیری
کیست درموئید یکی از شایع‌ترین تومورهای تخمدان است که زنان جوان و در سنین باروری را هدف قرار می‌دهد. کیست‌های درموئید می‌توانند در هر سنی ایجاد شوند، اما اغلب در زنان بین ۲۰ تا ۴۰ سال تشخیص داده می‌شوند. این کیست‌ها معمولاً به کندی رشد می‌کنند و اغلب به صورت تصادفی در سونوگرافی‌های روتین کشف می‌شوند. کیست درموئید می‌تواند در هر دو تخمدان (به صورت دوطرفه) وجود داشته باشد، اگرچه در اغلب موارد تنها یک تخمدان را درگیر می‌کند.
خطرات کیست درموئید تخمدان: عوارض حاد و اورژانسی
اگرچه ماهیت کیست درموئید خوش‌خیم است، اما این ضایعات به دلیل محتوا و اندازه خود، ریسک بالایی برای ایجاد عوارض مکانیکی و حاد دارند که خطرات کیست درموئید تخمدان اصلی محسوب می‌شوند و نیاز به مداخله فوری دارند.
الف. پیچ خوردن تخمدان (Torsion)
مهم‌ترین و خطرناک‌ترین عارضه کیست درموئید، پیچ خوردن تخمدان است.
- کیست درموئید به دلیل محتویات چربی و بافت‌های جامد خود، غالباً سبک‌تر از سایر تومورها است و تمایل دارد تا روی ساقه تخمدان (پدونکل) بچرخد. این چرخش باعث قطع شدن جریان خون به تخمدان می‌شود (ایسکمی). پیچ خوردن تخمدان یک وضعیت اورژانسی است و باید در عرض چند ساعت جراحی شود تا تخمدان آسیب‌دیده نجات یابد.
- علائم: درد شکمی یا لگنی بسیار شدید، ناگهانی و تیرکشنده که معمولاً با حالت تهوع و استفراغ همراه است. اندازه کیست‌هایی که بیشترین خطر پیچ‌خوردگی را دارند، معمولاً بین ۵ تا ۱۵ سانتی‌متر است. این خطرات کیست درموئید تخمدان، اصلی‌ترین دلیل برای توصیه به جراحی کیست‌های درموئید با ابعاد متوسط است.
ب. پارگی کیست (Rupture) و التهاب شدید
پارگی کیست درموئید یک عارضه نادر اما جدی است که به دلیل نشت محتویات چرب و تحریک‌کننده به حفره شکم رخ می‌دهد.
- محتویات چرب و شیمیایی کیست درموئید (مانند چربی و مو) برای فضای شکمی و لگنی بسیار تحریک‌کننده هستند. در صورت پارگی کیست، این مواد وارد حفره صفاق شده و باعث یک واکنش التهابی شدید به نام پریتونیت شیمیایی (Chemical Peritonitis) می‌شوند. این وضعیت با درد شدید شکمی، تب و علائم شوک همراه است و نیاز به جراحی فوری برای شستشوی حفره شکم و برداشتن بقایای کیست دارد. پارگی معمولاً به دنبال تروما، ورزش شدید یا افزایش ناگهانی فشار داخل شکمی رخ می‌دهد.
ج. عفونت ثانویه کیست
همانند هر کیست دیگری، کیست درموئید نیز می‌تواند دچار عفونت ثانویه شود. عفونت کیست درموئید نادر است، اما می‌تواند رخ دهد و معمولاً با تب بالا، درد و افزایش علائم التهابی همراه است. عفونت زمانی جدی می‌شود که به سایر اندام‌های لگنی گسترش یابد. این عفونت‌ها معمولاً به درمان آنتی‌بیوتیکی نیاز دارند و در صورت تشکیل آبسه، ممکن است تخلیه جراحی ضروری باشد.
تشخیص، ارزیابی ریسک و مشاهده فعال
تشخیص کیست درموئید معمولاً از طریق سونوگرافی آغاز می‌شود، اما پیگیری و تصمیم‌گیری برای درمان نیازمند ارزیابی‌های دقیق‌تری است.
الف. سونوگرافی: ابزار اصلی تشخیص کیست درموئید
سونوگرافی ترانس واژینال (داخلی) دقیق‌ترین روش غیرتهاجمی برای تشخیص این کیست‌ها است.
- به دلیل محتوای چربی و مو، کیست درموئید در سونوگرافی دارای ظاهر منحصر به فردی است. رادیولوژیست یا سونوگرافیست وجود مناطق بسیار روشن (هایپراکوئیک) ناشی از چربی، خطوط درهم تنیده (بافت مو) و گاهی اوقات ساختارهای شبیه به دندان را تشخیص می‌دهد. این ظاهر خاص، کیست درموئید را از سایر کیست‌های تخمدان متمایز می‌کند. تشخیص قطعی، اولین قدم برای مدیریت خطرات کیست درموئید تخمدان است.
Shutterstock
ب. مدیریت درموئیدهای کوچک: مشاهده و پیگیری
درموئیدهای کوچک که علامتی ندارند، معمولاً نیازی به جراحی فوری ندارند. کیست‌های درموئید با ابعادی کمتر از ۵ سانتی‌متر و بدون علامت معمولاً با روش مشاهده فعال (Watchful Waiting) مدیریت می‌شوند. از آنجایی که این کیست‌ها خوش‌خیم هستند و احتمال عوارض حاد در ابعاد کوچک پایین است، پزشک سونوگرافی‌های دوره‌ای (مثلاً هر ۶ تا ۱۲ ماه) را برای پایش اندازه و بررسی تغییرات کیست توصیه می‌کند. این کیست‌ها خود به خود از بین نمی‌روند، اما تا زمانی که کوچک بمانند، ریسک جراحی پایین‌تر از ریسک عوارض جانبی جراحی است.
ج. شاخص‌های تومور و تصویربرداری تکمیلی
در موارد مشکوک، آزمایش‌های تکمیلی برای رد احتمال کیست درموئید تخمدان و سرطان انجام می‌شود. پزشک ممکن است آزمایش خون برای اندازه‌گیری شاخص‌های توموری مانند CA-125 یا AFP/hCG را درخواست دهد. اگرچه CA-125 عمدتاً برای سرطان تخمدان به کار می‌رود، اما در تراتوم‌های خوش‌خیم معمولاً طبیعی است. در موارد بسیار نادر که کیست دارای ویژگی‌های نامنظم و بزرگ است، تصویربرداری پیشرفته‌تر مانند MRI (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) برای ارزیابی دقیق محتویات جامد و رد احتمال بدخیمی انجام می‌شود.
روش‌های درمان کیست درموئید: جراحی و حفظ باروری
چون کیست درموئید به طور خود به خود از بین نمی‌رود و به دلیل خطرات کیست درموئید تخمدان (پیچ‌خوردگی و پارگی)، اغلب جراحی برای برداشتن آن توصیه می‌شود. اندازه کیست تخمدان نرمال چقدر است؟برای پاسخ اینجا را کلیک کنید.
الف. جراحی لاپاراسکوپی: استاندارد طلایی درمان
جراحی لاپاراسکوپی (کم‌تهاجمی) بهترین روش برای برداشتن کیست درموئید است.
- سیستکتومی (Cystectomy): در اکثر موارد، جراح با استفاده از روش لاپاراسکوپی (ایجاد چند برش کوچک در شکم و استفاده از ابزارهای دوربین‌دار) کیست را از تخمدان جدا کرده و آن را برمی‌دارد. هدف اصلی در این عمل، حفظ کامل بافت تخمدان سالم و اطمینان از توانایی باروری زن است. این رویکرد به ویژه در زنان جوان و کسانی که هنوز قصد بارداری دارند، ارجحیت دارد.
- جراحی باز (لاپاراتومی): در صورتی که کیست بسیار بزرگ باشد (مثلاً بالای ۱۵ سانتی‌متر)، احتمال چسبندگی بالا باشد یا در موارد اورژانسی (پیچ‌خوردگی/پارگی)، ممکن است جراحی باز (با برش بزرگتر) ضروری باشد.
ب. اوفورکتومی (Oophorectomy): برداشتن کامل تخمدان
برداشتن کامل تخمدان در موارد خاصی ضروری است، اما همیشه به عنوان آخرین راه‌حل در نظر گرفته می‌شود.
- برداشتن کامل تخمدان (اوفورکتومی) تنها در شرایط زیر انجام می‌شود:
- آسیب شدید تخمدان: در صورت پیچ‌خوردگی طولانی مدت که جریان خون کاملاً قطع شده و بافت تخمدان مرده باشد (نکروز).
- احتمال بدخیمی: اگر کیست درموئید دارای ویژگی‌های مشکوک به بدخیمی باشد، یا در زنان یائسه که ریسک کمتری برای عوارض ناشی از برداشتن تخمدان دارند، این روش توصیه می‌شود.
- کیست بسیار بزرگ و مخرب: کیستی که به حدی بزرگ باشد که بافت سالم تخمدان را کاملاً تخریب کرده و قابل ترمیم نباشد.
ج. توصیه‌های کلیدی پس از جراحی
مراقبت‌های پس از عمل و پیگیری، بخش مهمی از مدیریت کیست درموئید است.
- پس از جراحی، توده برای بررسی پاتولوژی به آزمایشگاه فرستاده می‌شود تا خوش‌خیم بودن آن قطعیت یابد و ارتباط کیست درموئید تخمدان و سرطان به طور قطعی رد شود. دوره نقاهت جراحی لاپاراسکوپی معمولاً کوتاه است. از آنجایی که کیست درموئید می‌تواند در تخمدان دیگر یا حتی در همان تخمدان عود کند، پیگیری‌های دوره‌ای با سونوگرافی توسط متخصص زنان ضروری است.
